این سوره هزار و پنجاه و چهار حرفست. دویست و چهل کلمت، سى و یک آیت.
مجاهد و قتاده گفتند: این سوره مدنى است، به مدینه فرو آمده. عطا گفت: مکى است به مکه فرو آمده. حسن گفت و عکرمه: یک آیه ازین سوره به مکه فرو آمد: فاصْبرْ لحکْم ربک و لا تطعْ منْهمْ آثما أوْ کفورا و باقى به مدینه فرو آمد. قومى گفتند: از اول سوره تا إنا نحْن نزلْنا علیْک الْقرْآن به مکه فرو آمد و باقى به مدینه و درین سوره سه آیت منسوخ است: اطعام اسیر المشرکین منسوخ بآیة السیف. فاصْبرْ لحکْم ربک معنى الصبر منسوخ بآیة السیف. فمنْ شاء اتخذ إلى ربه سبیلا منسوخ بقوله: و ما تشاون إلا أنْ یشاء الله. و عن ابى بن کعب قال: قال رسول الله (ص): «من قرأ سورة هل اتى کان جزاوه على الله جنة و حریرا
قوله: هلْ أتى على الْإنْسان هذا استفهام تقریر و المعنى: الم یأت، و قیل: هلْ هاهنا بمعنى قد، و هى کلمة توضع موضع التقریر کما تقول لانسان قد کافاته على جنایة هل وفیتک ما تستحقه؟، نظیره قوله: هلْ ثوب الْکفار ما کانوا یفْعلون. و «الْإنْسان» آدم (ع). حین من الدهْر اى قد أتى علیه زمان من الدهر لم یکن له ذکر و ان کان شیئا لانه کان ترابا و طینا اولا لا یذکر و لا یعرف و لا یدرى ما اسمه و لا ما یراد به ثم نفخ فیه الروح فصار مذکورا للخلق و الملائکة معروفا لهم.
روى فی التفسیر: ان آدم کان مطروحا بین مکة و الطائف جسدا لا روح فیه اربعین سنة، ثم من حماء مسنون اربعین سنة، ثم من صلصال اربعین سنة، ثم خلقه بعد مائة و عشرین سنة.
و روى ان عمر سمع رجلا یقرأ هذه الآیة: لمْ یکنْ شیْئا مذْکورا فقال عمر: لیتها تمت، یرید لیته بقى على ما کان. و قیل: الانسان بنو آدم، و الحین مدة لبثه فی بطن امه تسعة اشهر الى ان صار شیئا مذکورا. و یحتمل ان «الانسان» عام و حین من الدهْر زمان، فترة الرسل بعد عیسى (ع). لمْ یکنْ شیْئا مذْکورا اى لم یذکروا یوحى و لا بعث الیهم رسول فی تلک المدة.
إنا خلقْنا الْإنْسان یعنى: اولاد آدم منْ نطْفة اى منى الرجل و منى المرأة «امشاج» اخلاط یعنى: ماء الرجل و ماء المرأة یختلطان فی الرحم فیکون منهما الولد فماء الرجل ابیض غلیظ و ماء المرأة اصفر رقیق، فایهما علا صاحبه کان الشبه له.
و ما کان من عصب و عظم فمن نطفة الرجل و ما کان من لحم و دم فمن ماء المرأة. و فی الخبر: «ما من مولود الا و قد ذر على نطفته من تربة حفرته کل واحد منهما مشیج بالآخر.
و «أمْشاج» جمع مشیج، و قیل: جمع مشج یقال: مشجت الشىء اى خلطته.
و وصف النطفة بالامشاج و هی جمع لان النطفة فی معنى النطف، کما ان الانسان فی معنى الانس، لانهما جمیعا من اسماء الاجناس. و قال ابن مسعود: الامشاج: العروق التى ترى فی النطفة. و قال الحسن: من نطفة مشجت بدم و هو دم الحیضة، فاذا حبلت ارتفع الحیض. و قال قتادة هى اطوار الخلق نطفة ثم علقة ثم مضغة ثم عظما ثم یکسوه لحما ثم ینشئه خلقا آخر. و قال ابن عیسى: الامشاج الاخلاط من الطبائع التى رکب علیها الحیوان من الحرارة و البرودة و الرطوبة و الیبوسة. «نبْتلیه» اى نختبره بالأمر و النهى. و قیل: فیه تقدیم و تأخیر اى فجعلْناه سمیعا بصیرا، لنبتلیه لان الابتلاء لا یقع الا بعد تمام الخلقة، و الله عز و جل یبتلى لیخرج ما علم من عبده فیراه و یریه.
إنا هدیْناه السبیل اى بینا له سبیل الحق و الباطل و الهدى و الضلالة و عرفناه طریق الخیر و الشر. کقوله: و هدیْناه النجْدیْن. إما شاکرا بتوفیقنا ایاه و إما کفورا بخذلاننا ایاه، اى خلقناه شقیا او سعیدا على ما اردناه.
و قیل: معنى الکلام الجزاء، یعنى: بینا لهم الطریق ان شکرا و کفر و الشاکر المومن، شکر المنعم نعمته فعبده و الکفور: الکافر کفر المنعم نعمته فعبد غیره. و الشکر فی القرآن بمعنى الایمان کثیر، و الکفران بمعنى الکفر کثیر، و هو صریح فی قوله تعالى: إنْ تکْفروا فإن الله غنی عنْکمْ الى قوله: یرْضه لکمْ ثم بین ما للفریقین. فقال: إنا أعْتدْنا للْکافرین سلاسل یعنى: فی جهنم کل سلسلة سبعون ذراعا.
قرأ نافع و الکسائى و ابو بکر عن عاصم: «سلاسلا» و «قواریرا» قواریرا کلهن باثبات الالف فی الوقف و بالتنوین فی الوصل. و قرأ ابن کثیر: «قواریر الاولى بالالف فی الوقف و لا تنوین فی الوصل و سلاسل و قواریر الثانیة بلا الف و لا تنوین. و قرأ ابو عمرو و ابن عامر و حفص: سلاسلا و قواریر الاولى بالالف فی الوقف و بغیر تنوین فی الوصل و قواریر الثانیة بغیر الف و لا تنوین و «أغْلالا» جمع غل و هو القید الذى یجمع الیمین و العنق «و سعیرا» نار موقدة.
إن الْأبْرار یعنى: المومنین الصادقین فی ایمانهم، المطیعین لربهم، و احدهم بار، مثل شاهد و اشهاد و ناصر و انصار، و بر ایضا مثل نهر و انهار «یشْربون» فی الآخرة «منْ کأْس» فیه شراب، اى خمر یأخذونها «کأسا» و یردونها اناء کان مزاجها کافورا اى یمزج لهم بالکافور لبرده و عذوبته و طیب عرفه. و قیل: یخلط برائحة الکافور و یختم بالمسک. و قال اهل المعانى: اراد کالکافور فی بیاصه و طیب ریحه و برده، لان الکافور لا یشرب کقوله: «حتى إذا جعله نارا» اى کنار و قال ابن کیسان: طیبت بالکافور و المسک و الزنجبیل. و قال الواسطى: لما اختلفت احوالهم فی الدنیا اختلف اشربتهم فی الآخرة. و کأس الکافور بردت الدنیا فی صدورهم و قوله: «عیْنا» نصب على البدل من الکافور. و قیل: نصب على الحال، و قیل: نصب على المدح. و قیل: من عین. و قوله: «بها» الباء زیادة وصلة، اى یشربها. و قیل الباء بمعنى: من، اى یشرب منها عباد الله یفجرونها تفْجیرا اى یشققونها فی جنانهم و منازلهم و یقودونها حیث شاوا من قصورهم و غرفهم، کمن یکون له نهر فی الدنیا یفجرها هنا و هاهنا الى حیث یرید. و قیل: هى عین فی دار النبی (ص) تفجر الى دور الانبیاء علیهم السلام و المومنین، ثم وصف هولاء و ذکر حالهم فی الدنیا فقال تعالى: یوفون بالنذْر قال قتادة. یعنى: بما فرض الله تعالى علیهم من الصلاة و الزکاة و الحج و غیرها من الواجبات. و قال مجاهد و عکرمة: اذ انذروا فی طاعة الله و فوا به. و فی الخبر عن رسول الله (ص) قال: «من نذر ان یطیع الله فلیطعه و من نذر ان یعصى الله فلا یعصه»
و نهى رسول الله (ص) عن النذر و امر بالوفاء به و معنى النذر الایجاب. و یخافون یوْما اى عقوبة یوم کان شره مسْتطیرا اى فاشیا ممتدا منتشرا و هو یوم القیامة یقال استطار الصبح اذا امتد و انتشر. قال مقاتل: کان شره فاشیا فی السماوات فانشقت و تناثرت الکواکب و کورت الشمس و القمر و فزعة الملائکة، و فی الارض نسفت الجبال و غارت المیاه و تکسر کل شىء على الارض من جبل و بناء.
و یطْعمون الطعام على حبه اى على حبهم ایاه و حاجتهم الیه فی حال الضیق و الجوع و قلة الطعام. و قیل: على حب الاطعام. و قیل: على حب الله عز و جل مسکینا فقیرا لا مال له، و یتیما صغیرا لا اب له، و اسیرا. قال مجاهد و سعید بن جبیر و عطا: هو المسجون من اهل القبلة یحبس فی حق و قال قتادة: امر الله بالاسراء ان یحسن الیهم و ان اسراءهم یومئذ لاهل الشرک، فاخوک المسلم احق ان تطعمه. و قیل: الاسیر: المملوک. و قیل: المرأة
لقول النبی (ص) اتقوا الله فی النساء فانهن عندکم عوان.
ابن عباس گفت: این آیت در شأن امیر المومنین على (ع) فرو آمد و خاندان وى، و سبب آن بود که حسن و حسین علیهما السلام هر دو بیمار شدند، رسول خدا (ص) بعیادت ایشان شد، با جمعى یاران، گفتند: «یا با الحسن لو نذرت على ولدیک نذرا» اگر نذرى کنى بر امید عافیت و شفاى فرزندان مگر صواب باشد. على (ع) نذر کرد که اگر فرزندان مرا ازین بیمارى شفا آید و عافیت بود، شکر آن را سه روز روزه دارم، تقربا الى الله عز و جل و طلبا لمرضاته. فاطمة زهرا علیها السلام.
همین کرد، سه روز روزه نذر بر خود واجب کرد، کنیزکى داشتند نام وى فضه بر موافقت ایشان همین نذر کرد ان برأ سید اى مما بهما صمت لله ثلاثة ایام شکرا. پس رب العالمین ایشان را عافیت و صحت داد، و ایشان بوفاء نذر باز آمدند و روزه داشتند، و در خانه ایشان هیچ طعام نه که روزه گشایند. على مرتضى (ع) از جهودى خیبرى، نام وى شمعون قرض خواست. آن جهود سه صاع جو بقرض بوى داد.
فاطمه زهرا علیها السلام از آن جو یک صاع بآسیا دست آرد کرد و پنج قرص از آن بپخت. وقت افطار فرا پیش نهادند تا خورند. مسکینى فرا در سراى آمد آن ساعت و گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد، مسکین من مساکین المسلمین اطعمونى اطعمکم الله من موائد الجنة. سخن درویش بسمع على (ع) رسید، على (ع) روى فرا فاطمه علیهما السلام کرد، گفت:
فاطم ذات المجد و الیقین
یشکو الینا جائع حزین
اما ترین البائس المسکین
فاطمه علیها السلام او را جواب داد:
یشکو الى الله و یستکین
امرک یا بن عم سمع طاعة
یا بنة خیر الناس اجمعین
ارجو اذا اشبعت ذا مجاعة
قد قام بالباب له حنین
ما بى من لوم و لا ضراعة
الحق بالاخیار و الجماعة
و ادخل الخلد و لى شفاعة آن گه طعام که پیش نهاده بود، جمله بدرویش دادند، و بر گرسنگى صبر کردند تا دیگر روز فاطمه علیها السلام صاعى دیگر جو آرد کرد و از آن نان پخت.
چون شب در آمد، وقت افطار در پیش نهادند، یتیمى از اولاد مهاجران بر در بایستاد.
گفت: السلام علیکم یا اهل بیت محمد (ص)، یتیم من اولاد المهاجرین استشهد والدى یوم العقبة اطعمونى اطعمکم الله من موائد الجنة. على چون سخن آن یتیم شنید، روى فرا فاطمه کرد علیهما السلام گفت:
فاطم بنت السید الکریم
فاطمه علیها السلام جواب داد:
من یرحم الیوم فهو رحیم
انى لاعطیه و لا ابالى
قد جاءنا الله بذا الیتیم
امسوا جیاعا و هم اشبالى
موعده فی جنة النعیم
و اوثر الله على عیالى
اصغرهم یقتل فی القتال.
هم چنان طعام که در پیش بود، جمله بیتیم دادند و خود گرسنه خفتند دیگر روز آن صاع که مانده بود، فاطمه علیها السلام آن را آرد کرد و بنان پخت و بوقت خوردن اسیرى بر در سراى بایستاد گفت: السلام علیکم یا اهل بیت النبوة اطعمونى اطعمکم الله من موائد الجنة. آن طعام باسیر دادند، سه روز بگذشت که اهل بیت على (ع) هیچ طعام نخوردند و بر گرسنگى صبر کردند و آن ما حضر که بود ایثار کردند، مرد درویش را و یتیم را و اسیر را، تا رب العالمین در شأن ایشان آیت فرستاد: و یطْعمون الطعام على حبه مسْکینا و یتیما و أسیرا.
قوله: إنما نطْعمکمْ لوجْه الله هذه حکایة عن عقود القلب و النیات، و القول هاهنا مضمر، یعنى: و یقولون فی انفسهم إنما نطْعمکمْ لوجْه الله اى لطلب ثوابه و لرویته لا نرید منْکمْ جزاء اى مکافاة «و لا شکورا» اى شکرا، یعنى: و لا ان یثنى به علینا. الشکور مصدر کالعقود و الدخول و الخروج. قال مجاهد و سعید بن جبیر: انهم لم یتکلموا به و لکن علم الله ذلک من قلوبهم فاثنى علیهم.
إنا نخاف منْ ربنا یوْما اى عقوبة یوما «عبوسا» اى ضیقا کریها تعبس فیه الوجوه من هوله و شدته و نسب العبوس الى الیوم کما یقال: یوم صائم و لیل نائم، و قیل: وصف الیوم بالعبوس مما فیه من الشدة. «قمْطریرا» شدیدا غلیظا اشد ما یکون من الایام و اطوله فی البلاء. سئل الحسن عن القمطریر، فقال: سبحان الله ما اشد اسمه و هو اشد من اسمه و قیل: العبوس و القمطریر کلاهما من صفة وجه الانسان فی ذلک الیوم العبوس بالشفتین و القمطریر بقبض الجبهة و الحاجبین.
فوقاهم الله شر ذلک الْیوْم یعنى الذین یخافون و لقاهمْ نضْرة و سرورا اى اعطاهم «نضْرة» فی وجوههم و «سرورا» فی قلوبهم.
و جزاهمْ بما صبروا على طاعة الله و اجتناب معاصیه و قیل: على ما صبروا على الفقر و الصوم و الجوع. و فی الخبر سئل رسول الله (ص) عن الصبر. فقال: «الصبر اربعة: اولها الصبر عند الصدقة الاولى، و الصبر على اداء الفریضة، و الصبر على اجتناب محارم الله، و الصبر على المصائب»
قوله: جنة و حریرا قال الحسن: ادخلهم الجنة و البسهم الحریر. کقوله: «و لباسهمْ فیها حریر». و قیل: حریر الجنة اوراق الاشجار. و قیل: الحریر کنایة عن لین العیش.
متکئین فیها اى فی الجنة على الْأرائک اى على السرور فی الحجال و لا یکون اریکة الا اذا اجتمعا. قال مقاتل: الارائک السرور فی الحجال من الدر و الیاقوت موضونة بقضبان الذهب و الفضة و الوان الجواهر. و قیل: الاریکة ما یتکاء علیه لا یروْن فیها شمْسا و لا زمْهریرا اى قیظا و لا شتاء. قال قتادة: علم الله سبحانه ان شدة الحر یوذى و شدة البرد یوذى. فوقاهم الله اذیهما جمیعا.
و قال مقاتل: الزمهریر: شیء مثل روس الإبر ینزل من السماء فی غایة البرد، و فی الخبر عن النبی (ص) قال: اشتکت النار الى ربها فقالت أکل بعضى بعضا، فنفسى فاذن لها فی کل عام بنفسین نفس فی الشتاء و نفس فی الصیف، فاشد ما تجدون من البرد من زمهریر جهنم و اشد ما تجدون من الحر من حرها.
روى عن ابن عباس قال: فبینا اهل الجنة فی الجنة اذا رأوا ضوء کضوء الشمس و قد اشرقت الجنان لها فیقول اهل الجنة: یا رضوان قال ربنا عز و جل: لا یروْن فیها شمْسا و لا زمْهریرا فیقول لهم رضوان: لیست هذه بشمس و لا قمر و لکن هذه فاطمة و على ضحکا ضحکا اشرقت الجنان من نور ضحکهما
و فیهما انزل الله تعالى: هلْ أتى على الْإنْسان حین من الدهْر الى قوله: و کان سعْیکمْ مشْکورا.
و دانیة منصوب عطفا على قوله: متکئین. و قوله: علیْهمْ ظلالها اى قربت اشجار الجنة منهم حتى صارت کالمظلة علیهم و ان لم یکن هناک شمس و ذللتْ قطوفها تذْلیلا اى ادنیت ثمارها لهم یتمکنون من قطافها على الحال التى هم علیها قیاما و قعودا و مضطجعین تدنى. الیهم. قال مجاهد: ارضى ارض الجنة من و رق و ترابها المسک و اصول شجرها ذهب و افنانها لولو و زبرجد و یاقوت و الثمر تحت ذلک، فمن أکل قائما لم یوذه و من أکل قاعدا لم یوذه و من أکل مضطجعا لم یوذه فذلک قوله عز و جل: و ذللتْ قطوفها تذْلیلا.
و یطاف علیْهمْ بآنیة منْ فضة اى یدیر علیهم خدمهم کوس الشراب و هى من فضة و قیل: اوانى بیوتهم من فضة. و أکْواب جمع کوب و هو الإبریق لا عروة له، و قال مجاهد: هى الاقداح کانتْ قواریرا قواریرا منْ فضة اى لها بیاض الفضة و صفاء القواریر، یرى ما فی داخلها من خارجها و الاختیار ترک الصرف فی قواریر و من صرف الاول فلکونه رأس آیة مرافقة للآیات التى تقدمت و تأخرت، و من صرف الثانی ایضا فقد اتبع اللفظ اللفظ على عادة العرب کقولهم: جحر ضب خرب. قوله: قدروها تقْدیرا اى جعلت الاکواب على قدر ربهم، اى لا تزید على مقدار شربهم و لا تنقص، اى قدرها لهم السقاة و الخدم الذین یطوفون علیهم یقدرونها، ثم یسْقوْن و قیل: قدروا فی انفسهم شیئا و تمنوه فکان کما تمنوه.
و یسْقوْن فیها اى فی الجنة کأْسا من خمر کان مزاجها زنْجبیلا یشوق و یطرب و الزنجبیل مما کانت العرب تستطیبه جدا فوعدهم الله تعالى: انهم یسقون فی الجنة الکأس الممزوجة بزنجبیل الجنة، و لا یشبه زنجبیل الجنة زنجبیل الدنیا، زنجبیل الجنة لا مرارة فیها و لا عفوصة.
قال ابن عباس: کل ما ذکر الله فی القرآن مما فی الجنة و سماه له فی الدنیا مثل. و قیل: هو عین فی الجنة یوجد منها طعم الزنجبیل یشربها المقربون صرفا و تمزج لسائر اهل الجنة. قال ابن عیسى اذا مزج الشراب بالزنجبیل فاق فی الالذاذ عیْنا فیها تسمى سلْسبیلا اى یسقون من عین فی الجنة تسمى سلسبیلا» اى سلسلة منقادة لهم جدیدة الجریة یصرفونها حیث شاوا. و قیل: طیبة الطعم و المذاق، تقول: هذا شراب سلسل و سلسلال و سلسبیل. قال مقاتل بن حیان: سمیت سلسبیلا لانها تسیل علیهم فی الطرق و فی منازلهم تنبع من اصل العرش من جنة عدن الى اهل الجنان و شراب الجنة على برد الکافور و طعم الزنجبیل و ریح المسک و قال الزجاج: سمیت سلسبیلا لانها فی غایة السلاسة تتسلسل فی الحلق و معنى قوله: «تسمى» اى توصف لان اکثر العلماء على ان سلسبیلا، صفة لا اسم و فی تفسیر ابن المبارک معناه: سل سبیلا الیها، اى سل الله الیها سبیلا، فیحتمل ان تکون العین مسماة بهذه الجملة و یحتمل ان یکون الکلام قد تم على قوله «تسمى» اى تذکر ثم استأنف فقال: سل سبیلا و اتصاله فی المصحف لا یمنع صحة هذا التأویل لکثرة امثاله.
و یطوف علیْهمْ ولْدان مخلدون اى غلمان ینشئهم الله لخدمة المومنین و قیل: هم الاطفال لتسمیتهم ولدانا من الولادة «مخلدون» اى دائمون لا یموتون و لا یهرمون و قیل: «مخلدون» اى محلون علیهم الحلى مشتق من الخلدة و هی جماعة الحلى. و قیل: «مخلدون»، مقرطون مستورون. إذا رأیْتهمْ حسبْتهمْ لبیاضهم و حسنهم لوْلوا منْثورا و اللولو اذا نثر من الخیط على البساط کان احسن منه منظوما، و قیل: انما شبهوا بالمنثور لانتثارهم فی الخدمة و لو کانوا صفا لشبهوا بالمنظوم، و قیل: معناه کانهم خلقوا من اللولو المنثور لصفاء الوانهم و رقة ابدانهم.
و فی التفسیر: ما من انسان من اهل الجنة الا و یخدمه الف غلام.
و إذا رأیْت ثم یعنى: الجنة رأیْت نعیما و ملْکا کبیرا و قیل: معناه و إذا رأیْت ببصرک الجنة رأیت ثم نعیما لا یوصف و ملکا کبیرا یدوم و لا ینقطع ادناهم منزلة من ینظر فی ملکه مسیرة الف عام یرى اقصاه کما یرى ادناه و قال مقاتل و الکلبى: هو ان رسول رب العزة من الملائکة لا یدخل علیه الا باذنه. و قیل: الملک الکبیر قوله: لهم ما یشاءون فیها.
عالیهمْ ثیاب سندس قرأ اهل المدینة و حمزة: عالیهم ساکنة الیاء مکسورة الهاء، فیکون رفعا بالابتداء و خبره ثیاب سندس. و قرأ الآخرون بنصب الیاء و ضم الهاء فیکون نصبا على الحال، اى یطوف علیهم ولدان و علیهم ثیاب سندس فیکون حالا للولدان و یجوز ان یکون حالا للابرار. و قیل: عالیهمْ اى فوقهم ثیاب سندس فیکون منصوبا على الظرف و السندس من الدیباج و الحریر ما رق و الاستبرق.
ما غلظ. قرأ نافع و حفص: خضْر و إسْتبْرق مرفوعین، عطفا على الثیاب. و قرأهما حمزة و الکسائى: مجرورین و قرأ ابن کثیر و ابو بکر: خضر بالجر و استبرق بالرفع، و قرأ ابو جعفر و اهل البصرة و الشام: على ضده، فالرفع على نعت الثیاب و الجر على نعت السندس و حلوا أساور منْ فضة یجوز ان یکون صفة للابرار و ان یکون صفة للولدان، و معناه: لبسوا فی الجنة أساور منْ فضة قیل: یوافق اسمه اسم الفضة فی الدنیا و لکن عینه اجل من عین الفضة التى فی الدنیا، و قال فی موضع آخر: «أساور منْ ذهب». قیل: الفضة للخدم و الذهب للمخدوم. و قیل: الفضة للرجال و الذهب للنساء، و قیل: یجمع بینهما، و قیل: فی ید کل واحد منهم ثلاثة اسورة واحد من فضة و آخر من ذهب و آخر من لولو و سقاهمْ ربهمْ شرابا طهورا اى طاهرا من الاقذار و الاقذاء لم تدنسه الایدى و لم تدسه الا رجل کخمر الدنیا. قال ابو قلابة و ابراهیم: یعنى انه لا یصیر بولا نجسا و لکنه یصیر رشحا فی ابدانهم کریح المسک و ذلک انهم یوتون بالطعام فاذا کان آخر ذلک اتوا بالشراب الطهور فیشربون فیطهر بطونهم و یصیر ما اکلوا رشحا یخرج من جلودهم اطیب من المسک الاذفر و تضمر بطونهم و تعود شهوتهم. و قیل: یطهرهم من کل اذى و من کل غل و غش، کقوله: «و نزعْنا ما فی صدورهمْ منْ غل» و قال جعفر: یطهرهم به عن کل شیء سواه اذ لا طاهر من تدنس بشیء من الاکوان و قال بعضهم: صلیت خلف سهل بن عبد الله العتمة فقرأ قوله: و سقاهمْ ربهمْ شرابا طهورا فجعل یحرک فمه کانه یمص شیئا فلما فرغ من صلوته قیل له: أ تقرأ ام تشرب؟ قال: و الله لو لم اجد لذته عند قراءته کلذتى عند شربه ما قرأته.
إن هذا کان لکمْ جزاء اى یقال لهم ان هذا کان لکم جزاء باعمالکم و کان سعْیکمْ اى عملکم فی الدنیا بطاعة الله مشْکورا محمودا یثنى به علیکم و قیل: عملکم مثاب علیه باکثر منه من قولهم دابة شکور اذا اظهرت من السمن فوق ما تعطى من العلف، فالعمل المشکور ان یکون الثواب علیه کثیرا.
إنا نحْن نزلْنا علیْک الْقرْآن تنْزیلا اى فرقنا انزاله فانزلناه آیة بعد آیة فی سنین کثیرة.
فاصْبرْ لحکْم ربک اى ارض بقضائه و احبس نفسک على حد الشریعة على ما امرت به من الاحکام و لا تطعْ منْهمْ آثما أوْ کفورا. الآثم: الفاجر، و الکفور: المبالغ فی الکفر «او» هاهنا بمعنى الواو، کانه قال: و لا تطع منهم آثما و لا کفورا. قال قتادة: اراد بالآثم الکفور ابا جهل، و ذلک انه لما فرض على النبی (ص) و هو یومئذ بمکة نهاه ابو جهل عنها و قال لئن رأیت محمدا یصلى لاطان على عنقه فانزل الله هذه الآیة. و قال مقاتل: اراد بالآثم عتبة بن ربیعة، قال للنبى (ص): ان کنت صنعت ما صنعت لاجل النساء فقد علمت قریش انى من اجملها بناتا فانا ازوجک ابنتى و اسوقها الیک بغیر مهر، فارجع عن هذا الامر! و قوله: «أوْ کفورا» یعنى: الولید بن المغیرة، قال للنبى (ص): یا محمد ان کنت صنعت ما صنعت من اجل المال، فقد علمت قریش انى من اکثرهم مالا، فانا اعطیک من المال حتى ترضى فارجع عن هذا الأمر فانزل الله عز و جل و لا تطعْ منْهمْ آثما أوْ کفورا.
و اذْکر اسْم ربک بکْرة و أصیلا بکْرة اى صلاة الفجر و أصیلا صلاة الظهر و العصر.
و من اللیْل فاسْجدْ له صلاة العشائین و سبحْه لیْلا طویلا اى التطوع بصلاة اللیل، و قیل: المراد به الادامة على ذکر الله فی الاوقات کلها.
إن هولاء یعنى: کفار مکة یحبون الْعاجلة اى الدار العاجلة و هی الدنیا و یذرون وراءهمْ یعنى: امامهم و قدامهم، کقوله: «و کان وراءهمْ ملک و منْ ورائهمْ برْزخ» «یوْما ثقیلا» اى یترکون الاستعداد لیوم ثقیل شدید عقوبته على الکافرین و هو یوم القیامة.
نحْن خلقْناهمْ و شددْنا أسْرهمْ اى خلقهم، یقال: اسر الرجل احسن الاسر، اى خلق احسن الخلق و قیل: احکمنا خلقهم و مفاصلهم و اوصالهم بعضا الى بعض بالعروق و العصب و قیل: معناه حفظ علیهم مخارج حاجاتهم یمسکها متى شاء و یرسلها متى شاء. و إذا شئْنا بدلْنا أمْثالهمْ تبْدیلا اى اذا شئنا اهلکناهم و جئنا باشباههم فجعلناهم بدلا منهم.
إن هذه اى هذه السورة و هذه الآیات تذکرة، اى عظة و تذکیر للخلق و تبیین ما هو خیر لکم فمنْ شاء اتخذ إلى ربه سبیلا اى الى ثواب ربه بطاعته و ایمانه و توبته و اتباع رسله. «سبیلا» اى وسیلة، ثم اخبر ان ذلک لیس بموکول الى مشیتهم فان المدار فیه على المشیة القدیمة فقال: و ما تشاون إلا أنْ یشاء الله اى لستم تشاءون الا بمشیة الله ان الامر الیه لا الیکم. قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو: یشاءون بالیاء و قرأ الباقون بالتاء إن الله کان علیما عالما بالمهتدى و الضال «حکیما» فیما شاء بمن شاء.
یدْخل منْ یشاء فی رحْمته اى فی جنته و هو المومنون المطیعون، و قیل: یوفق من یشاء لطاعته فی الدنیا و یدخل الجنة من یشاء منهم فی الآخرة. و قیل: «فی رحْمته» اى فی دینه. و الظالمین أعد لهمْ عذابا ألیما اى و یعذب الظالمین الکافرین عذابا وجیعا.